A 62 anos da derrota do nazismo e o exterminio do xudaísmo europeo
Por Shlomo Ben Ami
Discurso, pronunciado o día 26 de xaneiro no Congreso dos Deputados de Madrid con motivo do Día da memoria do Holocausto.
60 ANOS DESPOIS DA DERROTA DO NAZISMO e o exterminio do xudaísmo europeo, acompañado de masacres e barbaridades cometidas contra outros colectivos políticos e étnicos, a mensaxe do Holocausto xudeu segue máis vivo que nunca. Máis que nada e perante todo, este reside na aterradora narrativa cuxos plenos detalles probablemente non se coñecerá nunca. Os xudeus --esa mensaxe non debe cambiar--, foron vítimas da maior barbarie xamais cometida contra un pobo pola mera razón de existir, de ser. Pero desde alí, ábrese o camiño á nosa pedagoxía como cidadáns que queren construír un mundo mellor sobre as cinzas do pasado.
UN Holocausto é unha historia de verdugos e de inocentes, diso non pode caber ningunha dúbida. Pero, tal e como reflícte "O pianista" de Roman Polanski, a mensaxe pode as veces ser algo máis complexa. A odisea do pianista Vladislav Spielman quebra todos os moldes, pois na longa noite do Holocausto xudeu, cando a noso pobo estaba rodeado de chamas sen posibilidade algunha de fuxir do inferno, apareceron polacos e alemáns bos e incluso algúns xudeus malos, os mesmos que nos primeiros anos do Estado de Israel serían procesados por colaboración coa besta nazi. Non deixa de ser intrigante que a lei israelí para o procesamento dos nazis e os seus asistentes sexa ate hoxe aplicada principalmente a colaboracionistas xudeus, na súa maioría pobre xente que o que querían era saír do inferno da maneira que fóra, ser kapos nos campos era unha delas. Pero, a pesar de todo, raios de luz de xenerosidade e de humanidade sobreviviron en medio da escuridade. Ao final, o espírito do home como un ser que pode facer o ben non morreu nin en Auschwitz. O pranto xudeu ten seis millóns de razóns, pero ao mesmo tempo estamos chamados a recoñecer o ben que sobreviviu ao mal. Alí está o caso dos xustos entre as nacións. O concepto dos xustos entre as nacións --Hasidei Umot Haolam-- está ancorado nunha milenaria tradición xudía Batia --filla de Deus-- así definiu a tradición á filla do Faraón que salvou ao bebé Moisés do exterminio decretado polo seu pai a todos os primoxénitos hebreos. Ate hoxe, máis de 20.000 non xudeus foron recoñecidos como Hasidei Umot Haolam ao arriscar as súas vidas para salvar xudeus ao longo do Holocausto. É verdade, os nazis non poderían cometer a solución final sen a complicidade activa dos seus propios concidadáns alemáns e dos seus veciños ucranianos, polacos, estonios, latvios, lituanos, húngaros, croatas, franceses, holandeses, belgas, italianos, gregos, iugoslavos e incluso noruegos. Non obstante, naquela Europa enferma moralmente existiron illas de excepción, ocasionalmente, persoas decentes que arriscaron as súas vidas ao abrir súas casas, os seus mosteiros e igrexas para introducir un raio de luz naquel inferno no que parecía que Deus desaparecera.
DOUS. A partir do momento no que o sistema nazi se impuxo en Alemaña en 1933, non poucos gobernos occidentais abriron as súas portas aos refuxiados xudeus. Iso --é necesario constatalo--, foi previo á política de exterminio, cando se trataba só de deportación. Estados Unidos aceptou máis de 150.000, Gran Bretaña 80.000, (incluíndo 10.000 nenos no que se coñeceu como a 'Kindertransport operation' despois do Kristalnacht de 1938). Máis tarde, Europa deu as costas aos xudeus, e pechoulles as súas portas. A guerra absorbeu todas as súas enerxías, e non quedaba espazo de xenerosidade para os xudeus. Pero incluso cando os gobernos nos traicionaron, alí estaban diplomáticos individuais dispostos a cruzar os límites das instrucións dos seus gobernos para facilitar visados. Entre estes salientar o británico Frank Foley, e o Cónsul Xeral chinés en Berlín, Dr. Feng Shan Ho. Ao estoupar a guerra incorporouse a esta sagrada labor de salvación un número considerable de diplomáticos: o holandés Jan Zwartendijk e o xaponés Chinne Sugihara en Lituania; o portugués Arístides de Sousa Mendes que axudou no sur de Francia a miles de refuxiados xudeus a cruzar a fronteira cara España como país de tránsito para América. Co mesmo obxectivo e facilitando un itinerario similar actuou en Vichy o americano Varian Fry. E que dicir do sueco Raul Wallenberg e do español Ángel Sanz-Briz, ambos anxos protectores de miles de xudeus en Budapest. Na ocupada Polonia onde todos os xudeus estaban obrigados a vivir en ghettos, e o fame precedía ao exterminio físico como o maior axente da morte, os alemáns non permitiron ningunha saída. Antes de ser un magno campo de exterminio, Polonia, o xeneral gubernament, foi a prisión colectiva non só dos xudeus polacos senón de gran parte do xudaísmo europeo. De feito, o exterminio masivo das xudeus comezou coa operación Barbarrosa, a invasión da Unión Soviética en xuño do 1941, un espazo onde máis de 2 millóns de xudeus vivían naquel intre. O método era simple, e non foron só os nazis da SS senón as oficiais da Wermacht os que levaron a cabo a barbarización da guerra, sen gases nin cámaras, a través de execucións masivas e fosas comúns. De alí o matanza de Babi Yar, un inferno sobre o cal escribiu máis tarde o poeta Yavtushenko que en Babi Yar non hai nin monumento nin homenaxe aos masacrados. Desa maneira foron executados un millón de xudeus polos Eizensgruppen. Pouca, moi pouca labor quedaba alí para os Hasidei Umot Haolam. Pero, aínda así os houbo. En Byalistok, a primeira cidade alemá conquistada pola Wermacht, centenares de xudeus foron encerrados na sinagoga que acto seguido foi incendiada por unha patrulla de soldados. Os xudeus intentaban fuxir sen éxito, e practicamente todos acabaron mortos; pero non todos. Un cristián polaco, empregado da sinagoga en labores de limpeza e mantemento --cuxo nome nunca se saberá-- puido abrir unha pequena fiestra na parte traseira da sinagoga, a través da cal puideron fuxir unha ducia de xudeus. Foron 2000 os cadáveres sepultados naquela sinagoga de Byalistok.
Non lonxe de Byalistok, en Jedwabue, tanto a masacre como o raio de luz e humanismo chegaron da man da poboación polaca local. Mil xudeus foron asasinados por aldeáns polacos, pero sete, todo un mundo, foron salvados por unha tal Antonina Wyrzykonska. Relixiosamente protexeunos con enormes riscos para toda a súa familia, durante 28 meses. Antonina acabaría a súa vida en Chicago, non porque ela quixese separarse da súa terra, senón porque os seus veciños a perseguiron e fixeron a súa vida imposible por ter salvado a 7 xudeus da aldea. Os mesmos que lle debían a súa vida axudárona a instalarse en Estados Unidos. E non son estes máis que exemplos selectos e non necesariamente os máis destacados. Pois poucos casos son tan emblemáticos como, por exemplo, o de Yanush Korchack, o pedagogo polaco que foi á morte cos seus alumnos xudeus por coherencia cos valores que lles inculcou nas súas clases.
TRES. Cales eran os motivos destes xustos entre as nacións que optaron por salvar a xudeus da deportación e o exterminio? Máis que nada eran persoas que elixiron actuar; a súa foi unha decisión de comportarse dunha forma civilizada, dunha maneira humana. Rehusaron renderse ao paso irresistible da barbarie. Non se trataba de persoas que actuaron de forma espontánea; máis ben valoraron os riscos para eles e para as súas familias e tomaron unha decisión. A presenza de Deus non se notou en Auschwitz; pero ao mellor, e a pesar de todo, si a través do heroísmo destes homes e mulleres electos. Non deixa de ser interesante esta obsesión do Estado de Israel de buscar e rescatar do esquecemento aos xustos. As veces parece que con esa busca o que queremos dicir é que o home é unha besta cruel, e o que nos preguntamos: por que estes xustos se comportaron dunha forma tan anormal? Son eles os normalmente humanos ou son os outros? Tristemente, Hannah Arendt, coa súa banalidade do mal diría que os estraños e anormais eran os xustos e que o mal é o intrinsecamente humano. Para Carl Lutz en Budapest os seus actos de heroísmo para salvar xudeus en Bucareste eran naturais á súa condición de cristián. E ese foi o motivo, relixioso tamén, dalgúns baptistas polacos en Polonia oriental. O papel do Vaticano no Holocausto segue sendo un capítulo aberto e controvertido. Pero cristiáns de fe e amor, xente da a pé, estiveron na vangarda da salvación de xudeus. Son eles quen indicaron os límites do mal, pero tamén a fraxilidade do ben. O ben é sempre difícil, raro e fráxil, pero nunca imposible incluso no inferno dos infernos. Actos de altruísmo heroico non son o monopolio dos Mahatma Ghandi ou Albert Shweitzer; son de feito a manifestación diaria de persoas ordinarias cuxo coraxe moral emana dos camiños rutineiros a través dos cales viven as súas vidas.
CATRO. O imperativo xudeu de lembrar e conmemorar e recoñecer a heroica labor de salvación dos xustos dignifícanos como seres humanos; estamos obrigados a lembrar o ben, non só o mal. É obrigatorio que esta lembranza siga viva máis alá do momento en que o holocausto sexa unha memoria viva. Porque non se trata simplemente de recoñecer a coraxe individual, senón de inmortalizar a lembranza do ben que o ser humano é capaz de facer en momentos en que a civilización parece ter sido secuestrada polas forzas do mal absoluto, lembrar o castelo de carácter do individuo anónimo ao acudir ao rescate das vítimas da barbarie. Máis aínda, trátase de resaltar a fe e a convición de que o home --se é que temos que aprecialo como unha criatura única-- ten unha capacidade sen límites para o ben, para unha conduta ética e moral. Esta parte de luz e esperanza no carácter do ser humano é máis que suficiente, se a rescatamos e a cultivamos, para combater e incluso derrotar á súa parte escura.
CINCO. Hai 15 anos, o xornalista polaco-alemán Henruck Broder acuñou o "bon mot" segundo o cal os alemáns nunca perdoarán aos xudeus polo Holocausto. Iso é hoxe máis que nunca unha verdade tanto en sectores da esquerda como da dereita europea. Desde logo de que criticar a Israel non é antisemitismo, pero illar a Israel como o único obxecto de crítica e denigración nun planeta onde abundan as violacións de dereitos humanos e os xenocidios --de Darfur a Ruanda e Chechenia---, pode as veces que si o sexa. Dicía cinicamente Sir Isaiah Berlin que odiar aos xudeus non é antisemitismo, senón odialos máis do que é necesario.
Agora a moda é a negación do Holocausto. Se esta non fose unha epidemia non se moverían hoxe tantos gobernos europeos a lexislar a penalización da negación, pois, como o expresaba onte o presidente italiano Giorgio Napolitano hai un camiño directo que conduce da negación do Holocausto ao antisionismo.
Nestes días, é a propia Asemblea Xeral da ONU, posiblemente de forma unánime, a que podería subscribir unha condena incondicional á nefasta cultura da negación. A negación da Shoá é en realidade unha forma de desafiar a existencia do Estado xudeu posto que este foi presentado como a xustificación última do Sionismo. Ahmedineyad non inventou nada. O "Institute for Historical Review" de Estados Unidos leva longos anos negando o Holocausto; e ese é tamén o caso de non poucos institutos a través do mundo árabe. "Os (falsos) Protocolos dos sabios de Sión" e tópicos inequivocamente antisemitas foron divulgados persistentemente por persoas e institucións do máis alto nivel a través do mundo árabe. Gran parte da esquerda tende a negar a persistencia do antisemitismo agás cando este vén das filas da dereita. A venda de "Mein Kampf" se dispara constantemente a través de Oriente Medio e os "Protocolos" vendíanse descaradamente no Congreso Contra o Racismo da ONU en Durban, un foro, sexamos honestos, netamente de esquerdas.
O relativismo é tamén outra forma de negación do Holocausto. A partir do fin da Segunda Guerra Mundial houbo unha desafortunada tendencia de asimilar todo tipo de opresión ou agresión co nazismo, a GESTAPO ou as SS. Frecuentemente non se trata máis que de politiqueo barato ou preguiza intelectual. Non obstante, é difícil crer que toda comparación de Ariel Sharon con métodos nazis, e a definición do terrorismo suicida como reflexo dunha resistencia parecida á francesa contra os nazis, é simple inxenuidade.
Cando toda morte civil se converte en crime de guerra, o concepto se devalúa e perde o seu significado; e cando toda expulsión de civís dunha aldea se converte en xenocidio, é que non sabemos xa que é realmente Xenocidio. Cando Auschwitz está en todas partes iso significa que non está en ningunha; e cando toda ocupación militar é un "holocausto", o Holocausto acaba borrándose da nosa memoria e parece que iso é precisamente o obxectivo daqueles que erroneamente cren que para mobilizar simpatías a favor dos palestinos é necesario borrar toda simpatía a favor dos xudeus, sexa en Israel ou na Diáspora, posto que só así pode a "raison d'etre" de Israel ser cancelada. Cando todo é idéntico é que a vida da razón cedeu á propaganda visceral. A distinción, a capacidade de distinguir entre fenómenos humanos e históricos, é un signo de civilización. Así que cando o poeta oxoniense Tom Paulin se pon do lado de quen compara sionismo con nazismo, e cando Saramago fala da batalla de Jenin, onde 52 terroristas e 20 soldados israelís morreron, coma se fóra Auschwitz, é a condición do artista e do intelectual a que está a ser violada. Dicíao Milan Kundera con gran humildade no seu discurso de 1985 ao aceptar o premio Xerusalén: as grandes novelas son sempre algo máis intelixentes que os seus autores.
SEIS I Pero, tamén nós as israelís temos a obriga de ser cautos coa nosa mensaxe e coas metáforas que manipulamos. A Shoá é, pois, non só unha ferida dunha envergadura meta-histórica, é tamén un axente presente na configuración da nosa identidade e unha posible explicación de non poucos dos complexos espirituais e políticos da nosa vida como israelís e xudeus. Se no país máis poderoso de Oriente Medio toda guerra ou ameaza pode ser inmediatamente interpretada coma unha introdución ao Holocausto, é que nós mesmos axudamos a esa banalizacin da Shoá. Ese foi claramente o caso da Guerra dos Seis Días e da Guerra de Yom Kippur. Desde logo, a Guerra do Golfo, coas súas máscaras antigás, os mísiles de Saddam e a sensación de vulnerabilidade total, non fixo máis que consolidar máis aínda se cabe este nexo imborrable entre a existencia israelí e a memoria da Shoá. Para algúns é un nexo cómodo que facilita certas posturas políticas e dá lexitimidade á filosofía do temor ao compromiso, á sospeita eterna fronte aos xentís. O debate que se abriu con Ben Gurión segue pois vivo, aínda que os seus parámetros non son sempre os mesmos. Menahem Begin nunca estivo disposto a iniciar un diálogo normal con Alemaña. O debate interno acompaña a memoria. A Shoá como peza angular na nosa condición de vítimas segue viva e aliméntana tanto os políticos dos distintos bandos coma os medios de comunicación. A conta entre o pobo xudeu e os seus verdugos debe quedar aberta. Iso é vital tanto para o verdugo como para a vítima. Ambos teñen que tirar conclusións e leccións continuas, ambos teñen que educar novas xeracións contra as malignas consecuencias da xenofobia, o racismo e o antisemitismo. As leccións que a vítima ten que tirar non son que o Holocausto nos concede autoridade e inmunidade moral para derrubar todas as barreiras éticas na nosa loita pola consolidación do Estado xudeu. A lección da vítima da xenofobia non é que agora se lle permita a ela tamén exercer a xenofobia e permanecer ate a eternidade dentro dos confíns mentais dun vitimismo obsesivo. Desgrazadamente, aínda que a memoria é intrínseca ao ser humano, este non aprende do seu pasado. Como explicar doutro xeito que a teoría da raza superior e do espazo vital (Lebensraum) sigan tendo as súas variantes nos nosos tempos? Aí este o parkoi, o plano ideado por Slovodan Milosevic que pretendía limpar Kosovo a través da expulsión forzosa e o xenocidio. E que dicir de Ruanda e de Darfur coa inexplicable repetición do fenómeno da indiferenza por parte da comunidade internacional. E aínda así, é un fenómeno único. Non me parece correcto que o verdugo e os seus descendentes eludan a responsabilidade e o se afrontar ao Holocausto como unha barbarie de dimensións únicas a través de exercicios de historicismo --o caso de Ernest Nolte en Alemaña-- cuxo obxectivo é banalizalo, integrándoo no mosaico das atrocidades perpetradas por outros réximes totalitarios e incluso por nacións normais durante o proceso incontrolado da furia bélica durante a Primeira ou a Segunda Guerra Mundial.
A pesar de todo, o Holocausto é unha atrocidade única, e a loita pola continua relevancia das súas leccións debe quedar aberta. A Shoá é aínda unha ferida aberta entre Israel e Europa, un nó de complexos. As difíciles relacións políticas entre Israel e Europa non responden só a posturas políticas diverxentes. Debaixo delas subxace un trasfondo histórico, unha relación enormemente complicada entre xudaísmo e europeísmo. A actitude israelí cara Europa nunca puido estar libre da pesada carga histórica que desde tempos inmemoriais acompañou a nosa simbiótica relación de amor-odio, afinidade e rexeitamento.
Se ben é verdade que o complexo de culpabilidade colectiva dos europeos xogou un certo, aínda que modesto, papel na creación do Estado de Israel, na conciencia israelí Europa segue sendo un continente baixo sospeita. A reacción da opinión pública europea, incluso dalgúns dos seus gobernos, diante da intifada palestina, ilustra posiblemente a natureza e a magnitude do complexo israelí-xudeu na conciencia europea. En Israel, a intifada certamente conduciu a excesos que merecían toda censura, e a propia sociedade israelí rebelouse contra eles. Son contadas as sociedades onde se escoitaran autocríticas tan acerbas e dolorosas en tempos de crise como en Israel. Movementos de masas protestaron polos excesos, a prensa fixo añicos aos gobernos e, consecuentemente, producíronse cambios políticos que respondían ao nexo entre democracia e responsabilidade. Pero a crítica europea que fixo uso con extrema facilidade, e incluso frivolidade, de expresións tan irresponsables por estar cargadas de significado histórico como exterminio, xenocidio, cacería humana --coma se fósemos os israelís tropas invasoras nazis marchando sobre Europa-- demostrou así ter unha axenda oculta na que a obxectividade non era o máis salientable. É difícil eludir a conclusión de que a intifada serviu para que a conciencia europea intentase librarse do seu complexo de culpa polo Holocausto, cargando sobre os ombreiros de Israel a responsabilidade de estar cometendo unha represión de dimensións holocáusticas. En certa forma, había unha sensación de regocixo diante do infortunio do pobo escollido --cuxo exterminio marcara de ignominia a fronte de Europa, a súa marca de Caín--, que deixou así de ser un pobo diferente ou moralmente superior aos demais. En realidade, Europa, cuxa historia está sementada de escandalosos excesos, tanto en terras europeas coma en continentes afastados, non criticaba os supostos excesos israelís, máis ben celebraba con alivio a definitiva integración de Israel, como nación xudía, no clube nada exclusivo das nacións banalmente normais.60 anos despois do Holocausto e cando parece que a narrativa xudía, incluso a narrativa do Holocausto, está sendo integrada na memoria colectiva dos europeos --sexa a través de museos, departamentos e cátedras universitarias ou de proxectos pedagóxicos nas escolas-- e o acto de hoxe é un reflexo digno desa integración da Shoá na narrativa nacional dun país europeo, neste caso España, e nun momento en que o Estado de Israel é xa unha entidade nacional potente e consolidada, aínda segue aberto o debate de se chegou a hora de pechar definitivamente a conta entre xudeus e cristiáns en Europa.
Eu defendo a memoria. Pero ao mesmo tempo é necesario que os xudeus, desde logo tamén en Israel, empecemos a abandonar a mentalidade da vítima e do gueto, que as veces é un impedimento na nosa relación co mundo que nos rodea. Só se chegamos a asumir a lexitimidade das demandas doutras vítimas e chegamos a aceptar que nós, no noso afán de asegurar un futuro normal para a nosa vila, convertemos a outros en vítimas, seremos capaces de conseguir a reconciliación coa nosa contorno. A memoria do Holocausto si, pero para abrir camiños cara o futuro e non para quedar ancorados no pasado. No 1991, despois da Guerra do Golfo, pronosticou o historiador xudeu-americano Charles Meyer que a Shoá perdería a súa centralidade na vida israelí dada a consolidación do Estado de Israel como resultado da inmigración da URSS e o proceso de paz que se inauguraba. Equivocouse. Precisamente nese novo período se intensificou o cultivo da memoria do trauma holocáustico, coma se os israelís necesitasen a seguridade que lles ofrecía a memoria e a mentalidade de vítimas para se afrontar aos novos desafíos. En marzo do 1998, cando o país esperaba o veredito no proceso de Iván Dameniuk, un suposto verdugo ucraniano nos campos de concentración nazis, o profesor Yehuda Elkaná, supervivente en Auschwitz, escribiu un artigo titulado "A favor do esquecemento" no que propoñía abandonar a memoria da Shoá sempre e cando desta se sacasen leccións de exclusivismo nacionalista. A democracia israelí periga, dicía, no momento en que a memoria da Shoá participa na nosa vida cotiá. O predominio da memoria histórica converte a nosa vida estatal nunha resposta ao Holocausto, na expresión dun profundo temor existencial. A presión obsesiva da memoria da Shoá corre o risco de converterse na base ideolóxica dunha sociedade de vítimas con inmunidade moral na súa confrontación co mundo árabe e co mundo en xeral. Esta, dicía Elkana, podería ser a vitoria última e paradoxal de Hitler. Pois é absolutamente perverso comparar a Arafat e a Abu-Jihad con Hitler. Non é necesario divorciarse das leccións para a supervivencia xudía para, ao mesmo tempo, sacar aquí unha lección universal da Shoá. Coa comparación entre Hitler e Arafat, ou incluso Saddam Hussein ou Ahmedinejad, dáse lexitimidade á comparación que algúns palestinos fan entre Israel e os nazis. É así como a través dun perverso proceso de analoxías se humilla a memoria das vítimas do Holocausto. Non nos é permitido perpetuar a vinganza continua de Hitler no sentido de manter á sociedade israelí como refén inválido da memoria. Se todo o que ocorre na nosa vida --especialmente nas nosas relacións e conflitos co mundo árabe-- é interpretado a través da memoria --e non só Arafat, senón tamén o sheik Yassin, Assad, Sadam Hussein, Ali Jamenei e Ahmedineyad, son novas edicións do mesmo Hitler-- chegamos a unha situación na que Israel, e a súa sociedade, en vez de actuar como un estado soberano nun mundo que cambia vertixinosamente, vive encarcerado na paranoia holocáustica dun gueto sempre ao bordo da destrución. Israel necesita dominar a memoria en vez de converterse no seu refén.
SEIS II A existencia de Israel como Estado e como nación deriva das grandes leccións da súa historia milenaria. O noso desafío hoxe é afrontar o mundo que nos rodea non só coas ferramentas defensivas que desenvolvemos ao longo dos anos, pero tamén coa mesma audacia de pensamento e da imaxinación creativa que tanto caracterizou ás elites xudías a través dos séculos. Non nos é permitido permanecer encerrados e inmóbiles no gueto mental das nosas convicións. En instantes clave da nosa historia as elites xudías souberon indicar o camiño da perplexidade á lucidez. Foron entre os primeiros en detectar a chegada do Holocausto --no aniversario de Hermann Broch escribíalle Elias Canetti en 1933 que vivimos entre dous guerras de gases; esta que se aveciña destruiranos a todos-- pero as masas non responderon, nin tampouco as clases medias. Seino. Non é nada fácil ser conciliadores nunha zona do mundo tan disfuncional como é o Oriente Medio, na cal abundan os fundamentalismos e os líderes suicidas, unha parte do mundo na que hai pouca misericordia para o feble, e menos aínda son os casos nos que dase unha segunda oportunidade ao derrotado.
Pero outra saída que non sexa a do recoñecemento mutuo e a salvagarda da dignidade de todos simplemente non existe. Hoxe, as nosas clases dirixentes e a nosa sociedade civil teñen a responsabilidade de concebir solucións valentes e xenerosas precisamente polos nobres ideais sobre os cales se construíu o Estado xudeu, e polos altos valores da civilización xudía. Foi cunha combinación única da razón democrática e da utopía que o movemento sionista fixo posible que os xudeus recuperasen os seus dereitos nacionais históricos e ofreceulles unha licenza para o futuro. Esas mesmas ferramentas terán que ser postas agora ao servizo da titánica labor de quebrar o código xenético do conflito árabe-israelí, e abrir o camiño á nosa definitiva reconciliación co noso contorno.
